Stelt u zich een geneesmiddel voor dat even besmettelijk is als de ziekte die het bestrijdt – een vaccin dat zich kan vermenigvuldigen in het lichaam van een gastheer en zich kan verspreiden naar anderen in de buurt, zodat een hele bevolking snel en gemakkelijk wordt beschermd tegen microbiële aanvallen. Dat is het doel van verschillende teams over de hele wereld die controversieel onderzoek om zelfverspreidende vaccins te ontwikkelen nieuw leven inblazen.

Onderzoekers ontwikkelen momenteel zelfverspreidende vaccins tegen Ebola, rundertuberculose en Lassa-koorts, een virale ziekte die door ratten wordt verspreid en jaarlijks meer dan 300.000 infecties veroorzaakt in delen van West-Afrika. Deze aanpak zou kunnen worden uitgebreid tot andere zoönotische ziekten, waaronder rabiës, het West-Nijlvirus, de ziekte van Lyme en de pest.

Voorstanders van zelfverspreidende vaccins zeggen dat ze een revolutie in de volksgezondheid teweeg kunnen brengen door de verspreiding van besmettelijke ziekten onder dieren te verstoren voordat een zoönotische spill-over kan optreden – en mogelijk de volgende pandemie kunnen voorkomen.

Maar anderen beweren dat de virussen die in deze vaccins worden gebruikt zelf kunnen muteren, van soort kunnen veranderen of een kettingreactie op gang kunnen brengen met verwoestende gevolgen voor hele ecosystemen.

“Zodra je iets in de natuur zet dat is gemaakt en zichzelf kan overdragen, weet je niet wat ermee gebeurt en waar het heen zal gaan,” zegt Jonas Sandbrink, een bioveiligheidsonderzoeker aan het Future of Humanity Institute van de Universiteit van Oxford. “Zelfs als je begint met het uit te zetten in dierpopulaties, kan een deel van de genetische elementen terugkomen bij de mens.”

Vaccins in de maak

Hernieuwde belangstelling en financiering voor de technologie staken rond 2016 de kop op, en vandaag ontwikkelen verschillende onderzoeksgroepen zelfverspreidende vaccins voor dieren.

Elk van deze nieuwe vaccins zijn zogenaamde recombinante virussen. Onderzoekers identificeren eerst een eiwit van de doelmicrobe dat als antigeen dient – een stof die immuunreacties teweegbrengt bij gevaccineerde mensen of dieren. Vervolgens selecteren de onderzoekers een virus om het vaccin te dragen en te verspreiden. Daartoe vangen de onderzoekers een paar dieren van de doelpopulatie – primaten voor ebola, ratten voor lassakoorts – en isoleren zij een virus dat deze dieren van nature infecteert. Vervolgens voegen zij genetisch materiaal van het doelwit toe om een vaccin te maken.

Elk van deze vaccins maakt gebruik van een cytomegalovirus, of CMV’s, een groep die tot de herpesfamilie behoort.

CMV’s helpen de onderzoekers verschillende technische uitdagingen te overwinnen. Zo hebben CMV’s grote genomen, gemaakt van dubbelstrengs DNA, wat betekent dat hun genetische code stabieler is en ruimte biedt voor extra genen van de doelmicrobe, zegt Alec Redwood, een belangrijke onderzoeker aan de Universiteit van West-Australië. Hij heeft in het begin van de jaren 2000 onderzoek gedaan naar zelfverspreidende vaccins en maakt nu deel uit van een team dat een op CMV gebaseerd vaccin tegen lassakoorts ontwikkelt.

Tot dusver heeft niemand veld- of laboratoriumstudies verricht om het effect en de veiligheid te beoordelen van deze vaccins die via het zelfverspreidende mechanisme worden toegediend. Een recente studie van wiskundige modellen meldde echter dat, als het werkt zoals verwacht, het vrijgeven van het Lassa-koortsvaccin de ziekteoverdracht onder knaagdieren in minder dan een jaar met 95 procent zou kunnen verminderen.

Lees het volledige verhaal hier.