In het eerste deel is een start gemaakt aan een beknopte geschiedenis van het huis Habsburg in artikelvorm. Deze liep grofweg van de 13e eeuw tot het eind van de Tachtigjarige Oorlog (1648). In dit artikel wordt de draad weer verder opgepakt. Ook in dit deel maak ik gebruik van twee boeken als leidraad: ‘Een familie dient Europa’ door J.J. Mostard (1963) en ‘The Habsburg Monarchy 1809-1918’ door A.J.P. Taylor (1947).
Opstand in Tsjechië
De Nederlandse onafhankelijkheid van de Spaanse Habsburgs geschiedde na tachtig jaar conflict in 1648, en bleek een behoorlijke klap voor de dynastie. Echter had het Duits-Oostenrijkse deel van de dynastie het niet veel makkelijker. De Vrede van Augsburg (1555) zou niet tot blijvende religieuze stabiliteit leiden. De strijd tussen de talrijke Katholieke en Protestantse heersers in het Heilig Roomse Rijk laaide weer op in 1618, wat het begin zou worden van de Dertigjarige Oorlog.
De Tsjechen hanteerden een gekozen monarchie, en zagen geen heil in de voor de hand liggende keuze in Ferdinand II (Habsburg, Keizer van HRR 1619-1637). Zij kozen Frederick V, de keurvorst van het Palatinaat (zuidwest-Duitsland) als koning. Frederick V was een Calvinist, wat meer naar de zin van de Tsjechische edelen was, en deze keuze stond gelijk aan een oorlogsverklaring aan de Katholieke Habsburg-dynastie.
De hoop van de Tsjechen was dat andere Protestantse vorsten binnen het Heilig Roomse Rijk -maar ook Engeland en Nederland- zich aan de zijde van Bohemen zou scharen. Hun vers gekozen koning had immers een huwelijksband met deze beide landen. Engeland hanteerde echter een afwachtende houding, en Nederland was nog innig verwikkeld in haar onafhankelijkheidsstrijd tegen de Spaanse Habsburgs. De Tsjechen stonden er tegen hun verwachting in dus praktisch alleen voor tegen de Habsburgs, die op steun konden rekenen van Katholieke bondgenoten. De beslissing zou vallen op de Witte Berg (ten westen van Praag) op 8 november 1620, waar de Tsjechen definitief verslagen werden door de Katholieke Liga.
Het zou het voorlopige einde betekenen van Bohemen als een semi-onafhankelijke entiteit onder Habsburgs gezag. Voorheen genoten privileges als het kiezen van hun eigen koningen werden opgezegd. Het Hussitisch-Protestantse deel van de bevolking werd hard aangepakt door de Contrareformatie, en een groot deel van de adel werd in ballingschap gedreven. Het was een overwinning voor het Habsburgse absolutisme: wat er in Bohemen gebeurde werd vanaf nu definitief vanuit Wenen, en niet vanuit Praag, bepaald.
Protestants bezoek uit het noorden
De overwinning op de Tsjechen bracht echter geen blijvende vrede. Christiaan IV, koning van Denemarken, had een verbond gesloten met zowel Engeland als Nederland. Aangespoord door (opmerkelijk genoeg) het Katholieke Frankrijk mengde deze zich in de strijd in 1625. Als hertog van Holstein (noord-Duitsland) genoot Christiaan enige inspraak in Duitse aangelegenheden. Zijn veldtocht faalde echter: hij werd in de slag bij Lutter in 1626 verslagen door de Katholieke Liga.
De volgende poging zou zich echter minder makkelijk terug laten slaan. Gustav II Adolf, koning van Zweden en overtuigd Lutheraan, zou in 1630 het noorden van Duitsland binnenvallen om Protestantisme in het Heilig Roomse Rijk veilig te stellen. De Zweden lieten zich minder makkelijk stoppen dan de Denen, ook al ging ook dit met pieken en dalen. Militaire overwinningen en een opmars tot het zuidelijke Munchen werden afgewisseld met de dood van Gustav Adolf op het slagveld in 1632. De dood van Gustav Adolf haalde de wind uit de Zweedse zeilen, totdat Frankrijk zich bij het voornamelijk Protestantse verbond voegde en de Habsburgs, zowel Spaans als Duits/Oostenrijks, aanviel in 1635. De combinatie van de Franse opmars door de zuid-Duitse gebieden en de Zweden in het noorden bracht de Habsburgs naar de onderhandelingstafel.
Vrede van Westfalen en een ascendant Frankrijk
Mostar noemt de Vrede van Westfalen ‘een dieptepunt in de Duitse geschiedenis, gelijk aan Versailles en 1945’. Dit zegt hij niet om het verlies aan territorium dat de Habsburgs lijden: Nederland, Zwitserland, Voorpommeren en een deel van de Elzas komen onder ander gezag. Mostar legt meer belang bij de fragmentatie van het Heilig Roomse Rijk na 1648. Iedere deelstaat mag zijn eigen buitenlandse beleid hanteren, wat leidt tot een gebrek aan Duitse binding onderling. Ook reduceert het de directe macht en invloed van de keizer, ergo het huis Habsburg, over zijn Duitse landen. De Duits-Oostenrijkse lijn van de Habsburgs zou na dit verdrag vooral de blik op de eigen Donaulanden werpen.
Echter was de gifbeker nog niet leeg voor de Spaanse Habsburgs als het gaat om strijd met de Fransen. In 1661 zou Louis Quatorze, ofwel Lodewijk XIV, persoonlijk gaan heersen over zijn Franse koninkrijk. Zijn blik was al snel gevestigd op de Spaanse Nederlanden en haar zuidelijke steden. In 1673 sloten de Spaanse en Duits/Oostenrijkse Habsburgs, Carlos II en Leopold I, een verbond met Nederland tegen de Fransen en haar Zonnekoning. Overwinningen en nederlagen wisselden elkaar af tot de Fransen een definitieve overwinning boeken te Kassel (Frans-Vlaanderen) in 1677. Bij de vrede van Nijmegen die het volgende jaar getekend werd verloren de Habsburgs Frans-Vlaanderen.
Het zou niet lang vrede blijven tussen Frankrijk en de Habsburgs. Lodewijk XIV maakte gebruik van de Turkse dreiging in het zuidoosten om meer gebied buit te maken. De grootste slag die hij sloeg was de bezetting van Straatsburg, die definitief in zijn bezit kwam door het verdrag van Regensburg in 1684. Het zou tot 1871 duren voor Straatsburg weer in Duitse handen zou vallen. Tijdens de Negenjarige Oorlog (1688-1697) zou een coalitie onder leiding van Willem III, nu ook koning van Engeland door de Glorious Revolution (1688), pogen de Franse overwinningen van eerder teniet te doen. Zij slaagden slechts ten dele; Straatsburg bleef Frans bezit.
Spanje verloren
Echter belandden de Habsburgs in veel gevaarlijker water door een zeer simpel feit: Carlos II, koning van Spanje, is de laatste man van zijn dynastie, en blijft kindloos. Wanneer deze vorst, die bekend stond om een vrij zwakke gezondheid, sterft in 1700, veroorzaakt dit een opvolgingscrisis. De meest logische opvolging zou gaan via zijn oudste zus, die getrouwd was met de grootste aartsrivaal van de Habsburgs, Lodewijk XIV. Dit zou betekenen dat Spanje, en daarmee de Zuidelijke Nederlanden en Italiaanse belangen in handen vielen van de Bourbon-dynastie.
Een onaanvaardbare gang van zaken voor de Habsburgs. Zij hadden zich echter enigszins ingedekt tegen deze situatie: de jongere zus van Carlos II was getrouwd met de Oostenrijkse keizer Leopold I, waardoor de Habsburgs een aanspraak konden maken op het koninkrijk. Dit deden zij dan ook, wat de Spaanse Successie-oorlog tot gevolg had. Engeland en Nederland trokken ook ter strijde tegen Frankrijk, en weer zouden de Zuidelijke Nederlanden het strijdtoneel worden. Het mocht uiteindelijk niet baten: bij de Vrede van Utrecht in 1713 zou Spanje toekomen aan de kleinzoon van Lodewijk XIV. De enige concessie was dat de Spaanse en Franse koninkrijken nooit mochten samensmelten. Een harde klap voor de Habsburg-dynastie, ondanks dat de Oostenrijkse tak (nu de enige tak) zeggenschap kreeg over de Zuidelijke Nederlanden en gebieden in noord-Italië.
Goed nieuws aan het oostelijk front
Lodewijk XIV was in staat om Straatsburg te bezetten omdat de Oostenrijkse keizer in 1683 zijn handen vol had aan de Turken. Dezen kwamen in 1683 tot aan de poorten van Wenen, de hoofdstad van het Habsburgse Rijk. Op 12 september 1683 werd Wenen, toch in een vrij benarde situatie gedreven, ontzet door de (ongevraagde) hulp van Jan Sobieski en de Polen.
De Zuidoostwaartse opmars door Hongarije volgde snel op deze overwinning. Budapest werd van de Turken bevrijd in 1686, en het gehele land viel weer onder Habsburgse heerschappij in 1697. Ook werd de koning van Hongarije niet langer gekozen, maar een erfelijke titel voor de Habsburgs. De verdere geschiedenis laat de Hongaren zien als een volk dat het hier lang niet altijd mee eens is, maar daarover later meer. De 18e eeuw zou nog vele oorlogen betekenen tussen de Habsburgs en de Turken, waarbij handjeklap gespeeld wordt met veel Balkan-gebieden. Echter is na 1683 de greep van de Turken significant verzwakt, en zouden zij op Hongaarse gebieden geen serieuze aanspraak meer maken.
Pragmatische Sanctie
Waar de Habsburgs in territoriaal opzicht de wind in de zeilen hadden rondom het jaar 1700, ontstond er echter een probleem in de opvolging. In het erfrecht dat de Habsburgs hanteerden waren alleen mannen geschikte erfgenamen. Karel VI (keizer van 1711 tot 1740) had geen zonen, slechts dochters. Het werd zijn missie om het lot van de Spaanse Habsburgs, die uitstierven bij gebrek aan zonen, te voorkomen door zijn dochter Maria Theresia zijn erfgenaam te maken. Hij verklaarde zijn landen en bezittingen ‘unteilbar und untrennbar’. Echter moest deze gang van zaken nog wel goedkeuring vinden onder de andere Europese mogendheden.
Deze goedkeuring werd voor een deel onderhandelend bereikt, maar er kwamen ook gevechten aan te pas met Frankrijk. Deze vocht van 1733 tot 1735 met Oostenrijk om de schoonvader van Lodewijk XV op de troon van Polen te zetten. Bij de vrede omtrent deze Poolse Successieoorlog kwam ook Franse instemming met de Pragmatische Sanctie op tafel te liggen. Daarnaast werden gebieden in Italië uitgewisseld tussen Oostenrijk en het Spanje van de Bourbon-dynastie.
Echter was de meest opmerkelijke hoek waaruit toestemming verkregen moest worden het net bevrijde en geïntegreerde Hongarije. In ruil voor hun erkenning van de Pragmatische Sanctie vroegen zij om lokaal zelfbestuur en andere rechten en privileges. Taylor beschrijft het vattend:
‘Thus the Pragmatic Sanction contained a contradiction, the fundamental contradiction of the Habsburg Empire. For the Habsburgs it was the legal basis of the unity of their empire; for the Hungarians it was the legal confirmation of their privileges, that is, of the separate existence of Hungary and so of the disunity of the empire.’ [1]
Hoe uitwisselbaar zijn volken?
Hongarije toont zich vanaf de Pragmatische Sanctie de volksbewuste danwel nationalistische luis in de Habsburgse pels. De cosmopolitische insteek, centraal bestuurd vanuit Wenen onder een steeds groter wordende bureaucratie, begint steeds minder te lijken op de omliggende machten. Zoals de staat Pruisen, die onder Frederik de Grote erin slaagt om Silezië van de Habsburgs over te nemen; het is een door en door Duitse staat, wiens opvolger het Groot-Duitse nationale idee verder zou dragen.
Het staat in een schril contrast met de manier waarop Karel VI en Lodewijk XV Italiaanse gebieden uitwisselen alsof ze een pak kaarten aan het schudden zijn. Zijn volken wel zo makkelijk door elkaar te schudden in een centraal bestuurd rijk? De tweede helft van de 18e eeuw zou in het teken gaan staan van zowel liberalisme als nationalisme. Zouden de Habsburgs hiertegen stand kunnen houden? In een volgend deel gaan we het bezien.
-Marcus
1: A.J.P. Taylor: ‘The Habsburg Monarchy 1809-1918’, blz. 18-19
Meld je aan voor onze dagelijkse nieuwsbrief:
[newsletter_form button_label=”Abonneer!”]
[newsletter_field name=”email” label=”Email”]
[/newsletter_form]
https://dissident.one/2021/01/15/het-ontwarren-van-de-habsburgse-knoop/
