Monarchisme stelt vandaag de dag weinig meer voor in een groot deel van Europa. Hier in Nederland is het gereduceerd tot een volledig symbolische functie: een toespraakje hier, een lintje knippen daar. Wellicht zijn de roddelbladen de meest profiterende partij van het geheel vandaag de dag. Ooit was dit anders, en kon men zich geen andere vorm van leiderschap indenken voor een land. Een van de bekendste, zo niet dé bekendste naam van een koninklijke/keizerlijke dynastie is Habsburg.

Vele landen op meerdere continenten hebben in de afgelopen duizend jaar te maken gekregen met een Habsburg als heerser. Het eerste voorbeeld dat mij altijd te binnen schoot was Oostenrijk, wat later Oostenrijk-Hongarije werd. Echter is ‘de koning van Hispanje’ waartegen Willem de Zwijger in opstand komt in de Tachtigjarige Oorlog, Filips II, ook een Habsburg. Ook het opmerkelijke Franse avontuur in het tot stand brengen van een Mexicaans keizerrijk bracht een Habsburg voor korte tijd naar de troon in Mexico-stad.

De meeste koningshuizen zijn relatief goed naast een moderne natie-staat te leggen, om aan de hand hiervan de geschiedenis te duiden. Zie de Hohenzollerns en Duitsland, de Tudors en Engeland, etc. In dit artikel doe ik een poging om in vogelvlucht het huis Habsburg wat duidelijker te maken. Hoe het in staat was om enorme gebieden onder hun heerschappij te krijgen, welke gebieden dit precies waren, en hoe het uiteindelijk instortte.

Voor dit verhaal maak ik gebruik van twee boeken: ‘Een familie dient Europa’ door J.J. Mostard (1963) en ‘The Habsburg Monarchy 1809-1918’ door A.J.P. Taylor (1947). De boeken verschillen enorm in toon en insteek. Mostard’s werk is haast een lofrede voor de dynastie door zijn hele geschiedenis, terwijl Taylor een kritische houding inneemt. Ook komt de ideologie van beide schrijvers naar voren in hun werken, zij het op verschillende en tegengestelde manieren. Te zijner tijd zal het aan bod komen.

De opmars

De naam Habsburg betreedt definitief het wereldtoneel als een grote speler in 1273, wanneer graaf Rudolf von Habsburg gekroond wordt tot Rooms Koning te Frankfurt. Het Heilig Roomse Rijk (HRR) kende door het uitsterven van het huis Hohenstaufen in 1268 een periode van grote instabiliteit. Dit interregnum werd beëindigd door de positie van Rooms Koning een gekozen positie te maken. Dit gebeurde echter niet in een moderne, democratische zin: zeven keurvorsten, de machtigste koningen, graven en aartsbisschoppen in het HRR waren de enige kiezers.

Waarom Rudolf von Habsburg? Het huis Habsburg stond niet ten boek als een machtig huis in het HRR: het bezat slechts een deel van Zwitserland en het zuidelijke deel van de Elzas ten tijde van de verkiezing. Het was een berekende zet van de keurvorsten: een relatief zwakke speler als koning zonder veel centraal gezag zou hun positie niet in gevaar kunnen brengen. Met de blik van vandaag richting het verleden is het een instelling die niet zou kloppen.

Al snel wist Rudolf zijn positie enorm te versterken, door de hertogdommen van Oostenrijk en Stiermarken (zie afbeelding 1) over te nemen in 1282. Een van de keurvorsten, koning Ottokar van Bohemen (Grofweg het huidige Tsjechië), had Oostenrijk overgenomen van het uitgestorven huis Babenberg. Dit was zeer tot ongenoegen van onder andere de koning van Hongarije, die Rudolf hielp met het bestrijden van Bohemen. Zij slaagden hierin met enkele gewonnen veldslagen in 1278, waarna in 1282 Oostenrijk ook wetmatig eigendom werd van Rudolf en zijn nazaten. Het is een positie die de Habsburgers onafgebroken zullen houden tot 1918.

Honderd jaar verwarring

Na het verkrijgen van een groot deel van de hedendaagse Oostenrijkse gebieden wordt de opmars van de Habsburgs enigszins gestuit in de 14^e eeuw: het huis van Luxemburg, tot dan toe een onbeduidend huis (zoals Habsburg ook was) wordt in 1308 tot Rooms Koning en in 1312 tot keizer gekroond. Daarnaast zou Europa halverwege de 14^e eeuw geteisterd worden door de Zwarte Dood, die uiteraard ook in Oostenrijk huis hield. Mostard bestempelt de periode van 1330 tot 1438 dan ook tot ‘honderd jaar van verwarring’: een mengboel van overwinningen en tegenslagen. Tirol wordt buitgemaakt in 1363, maar de Habsburgs worden verpletterend verslagen door de Zwitsers in 1386, waarbij het hoofd van de familie sneuvelt.

Tu felix Austria nube

Een van de sleutels tot het succes van het huis Habsburg over de eeuwen wordt duidelijk vanaf de 15^e eeuw: het huwelijk. Haar Oostenrijkse landen maakten haar een grotere speler in het HRR, en Albrecht II was in staat om met de laatste dochter van het huis Luxemburg te trouwen. Hierdoor verkreeg hij bij het uitsterven van de mannelijke lijn in 1437 de koninkrijken van Bohemen (grofweg hedendaags Tsjechië) en Hongarije. Deze aaneengesloten gebieden maakten Albrecht een machtig man, en op basis hiervan werd hij tot keizer gekozen. Echter sterft Albrecht kort hierna door ziekte tijdens een veldtocht tegen de Turken, en raakt hij Bohemen en Hongarije kwijt, omdat deze landen hun koningen kiezen.

Een ietwat valse start, maar het was de eerste grote poging in wat wellicht de hoofdstrategie van het huis Habsburg genoemd kan worden; ‘tu felix Austria nube’. Letterlijk vertaald ‘jij, gelukkig Oostenrijk, huw’, duidt het op de afwezigheid van oorlogen in de veroveringen van de dynastie. De spreuk werd op ietwat cynische wijze geuit door Matthias Corvinus, koning van Hongarije en rivaal van huis Habsburg. Kort na de valse start slaagt de strategie definitief. In 1477 trouwt Maximiliaan, zoon van keizer Frederik III met Maria van Bourgondië.

Omdat Maria de laatste telg van haar huis was, betekende dit dat Bourgondië toekwam aan het huis Habsburg. Het Bourgondische rijk omvatte een groot gebied: oost-Frankrijk, Luxemburg, Henegouwen, maar ook Vlaanderen, Brabant en Holland maakten er deel van uit in 1477. Dit zou de focus van de dynastie verleggen naar west-Europa: deels voor het bijeenhouden van deze toch ver uiteenlopende gebieden, en om genoemde gebieden te verdedigen tegen Frankrijk, wat een regelmatige tegenstander van de dynastie werd.

Frankrijk werd nog verder in het harnas gejaagd toen Spanje ook aan huis Habsburg toekwam. In 1496 trouwde Philips de Schone, zoon van Maximilaan, met Johanna van Castilië en Aragon. Johanna was derde in lijn voor de Spaanse troon; zij had een oudere zus met een zoon. Echter stierven deze zeer voortijdig, waardoor Johanna op onverwachte wijze troonopvolger werd. Als Isabella van Castilië sterft in 1504, wordt Spanje toegevoegd aan het inmiddels immense gebied van huis Habsburg.

Twee keer scheepsrecht: Bohemen en Hongarije

Filips de Schone stierf zeer jong, maar liet twee zonen en een dochter na. Een zoon en een dochter, Ferdinand I en Maria van Habsburg, zouden een hoofdrol spelen in de verlovingsslag van hun grootvader Maximilaan. In 1515 vond in Wenen een dubbele verbintenis plaats tussen de Habsburgs en de koning van Hongarije en Bohemen, Lodewijk II. Deze zou in 1526 sterven in een veldtocht tegen de Turken, die met rasse schreden door de Balkan opkwamen. Zo viel het Huis Habsburg zowel Bohemen als Hongarije ten deel.

Althans, hetgeen wat nog van Hongarije over bleef zou in Habsburgse handen vallen. De veldslag bij Mohacs, waar Lodewijk II aan zijn einde kwam, bleek een zeer definitieve (tegen)slag in de Hongaarse geschiedenis. De Turken maakten ongeveer twee-derde van Hongarije buit: een deel viel onder direct toezicht en Transylvanië bleef semi-onafhankelijk (zie afbeelding 2). De bezette gebieden zagen zeer slechte tijden tegemoet; gedood worden of als slaaf afgevoerd worden waren zeker mogelijkheden tijdens de gehele duur van de bezetting. De Turken probeerden nog verder Europa binnen te dringen, maar werden uiteindelijk bij de poorten van Wenen gestopt in 1529. De Habsburgs en de Turken zouden nog lang met elkaar te doen hebben.

Karel V (1500-1558) zou tijdens zijn regering zeggen: ‘In mijn rijk gaat de zon nooit onder’. Een bewering die wij vandaag de dag eerder zouden plaatsen bij het Britse imperium op haar hoogtepunt, maar Karel V kon er in de 16^e eeuw al aanspraak op maken. Omstreeks 1520 bezat het huis Habsburg de volgende gebieden: Oostenrijk, Spanje, Bohemen, Hongarije, Milaan, Napels, Sardinië, Franche-Comté, Luxemburg, Vlaanderen, Wallonië (exclusief Luik), Artesië, Picardië, Holland, Zeeland, Brabant, Limburg, Elzas. Daarnaast was het keizer van het Heilig Roomse Rijk, en maakte het onder leiding van Spanje grote delen van de Nieuwe Wereld buit. Kort gezegd, een wereldrijk.

Karel V, geboren te Gent, zou met recht de meest Nederlandse Habsburg genoemd kunnen worden. Hij was het Nederlands meester, en volgens Mostar vrij populair in Nederland doordat hij als ‘onze’ keizer gezien werd door het volk. Hij zou de Nederlandse gewesten tijdens zijn regeerperiode compleet maken door Friesland, Groningen, Gelderland, Drenthe Sticht (Utrecht) en Oversticht (Overijssel) buit te maken.

Zet jezelf nu in de schoenen van Francois I, koning van Frankrijk van 1519 tot 1547: omsingeld door Habsburg-bezit aan alle kanten met alleen de zee als uitweg, ging hij meerdere malen de strijd aan met Karel V, vooral om gebieden als de Franche-Comté en belangen in noord-Italië. Uiteindelijk zou hij Savoie en de Franche-Comté buitmaken op de Habsburgs.

De Reformatie als breuklijn

Het huis Habsburg kende twee grote externe tegenstanders: Frankrijk aan zijn westzijde, en het Osmaanse Rijk in het oosten. Echter zou de instabiliteit voornamelijk van binnenuit het wereldrijk komen. De Katholieken vinden in Maarten Luther hun grootste probleem sinds de dagen van anti-pausen in Avignon. Het snelle en daverende succes van de Protestantse Reformatie in Duitstalige gebieden maakt een eind aan een van de grootste voordelen die de Katholieke Kerk had voor het huis Habsburg: een Europa-brede eenheid van geloof voor een groot deel van Europa.

Karel V zag meer heil in een universeel geloof voor een universeel rijk: hij bleef Katholiek, en wilde door hervormingen in Rome de eenheid van de (Katholieke) Kerk bewaren, en de Reformatie teniet doen. Na jaren interne strijd wordt het bij de vrede van Augsburg in 1555 echter een soort gelijkspel: de heersers van het HRR mogen zelf bepalen welke denominatie de overhand heeft in zijn gebied. Lutheranisme zetelt zich hierdoor definitief in Duitsland.

Vanuit Genève heeft een andere hervormer, Johannes Calvijn, ook enorme invloed op de Europese geschiedenis. In Frankrijk staat het tweede deel van de 16^e eeuw in het teken van de Hugenoten. Ook in Nederland zijn Protestanten voornamelijk Calvinisten, en dit zou een blijvende tegenstelling vormen met de Habsburgs.

Karel V stierf in 1558, en maakte enkele jaren voor zijn dood een monumentale beslissing voor de verdere geschiedenis van zijn huis: hij deelde zijn bezit op. Hij gaf het Oostenrijks-Duitse deel aan zijn zoon Ferdinand, en Spanje, Italië en de Nederlanden kwamen toe aan zijn andere zoon, Felipe.

Nederland in de hoofdrol

Felipe II zou bepaald niet als ‘onze’ koning gezien worden door de Nederlandse gewesten. Felipe was een door en door Spaanse koning, neigde naar absolutisme als regeringsvorm, en erkende geen enkele zelfstandigheid voor Nederland. Mostar stelt dat Felipe II, door een duidelijk Spaans-nationaal karakter aan te meten, niet een ‘echte Habsburg’ is. Een echte Habsburg is in zijn ogen kosmopoliet en niet nationaal. Felipe II voldeed zeker niet aan die standaard. Daarnaast was Felipe II een overtuigd Katholiek, die de Reformatie niet duldde. De Spaanse Inquisitie kwam naar de Nederlanden, een beslissing die hem allesbehalve populair maakte, bovenop eerder genoemde punten. Langzaam ontstond er een wij-zij gevoel in de Nederlanden tegenover Felipe II, Spanje en Habsburg.

Felipe II vond zijn antithese in Willem van Oranje: een man die de steden en gewesten zijn oude privileges terug wilde geven, tolerantie tussen de religies wilde, en veel meer voeling had met Nederland en haar volk dan Felipe. Algemene onrust culmineert in 1566 in de Beeldenstorm, wat voor Felipe een teken is dat de controle in Nederland wel heel ver te zoeken is. Hij stuurt het volgende jaar de Hertog van Alva naar Brussel, waar deze direct hardhandig poogt de Spaanse orde te herstellen. Willem van Oranje haalt de trekker over in 1568; de Tachtigjarige Oorlog begint, en zoals wij allen weten eindigt deze met de onafhankelijkheid van Noord-Nederland. De Zuidelijke Nederlanden, grofweg het huidige België, was minder gelukkig, en bleef nog eeuwen lang onder Spaanse/Habsburgse heerschappij.

Het ontwaken van volksbesef

Het is een opmerkelijk gegeven dat het volksbesef van Nederland, gecombineerd met de Reformatie en enkele bekwame edelen, leidt tot een van de eerste grote tegenslagen van de Habsburgs. Het legt de tegenstelling bloot die de Habsburgs nog vaak tegenkomen in hun geschiedenis: nationalisme strijkt tegen de cosmopolitische haren van de Habsburg-monarchie in. Ondanks dat natie-staten (nog) vrij zeldzaam waren in de 16^e en 17^e eeuw, zie je de kracht in die staatsvorm. Het belang van etnisch verwantschap en een gedeelde taal en cultuur (regionale verschillen terzijde) gold toen net als nu. Het non-nationale en cosmopoliete karakter van de Habsburgs zou hen een tegenstander maken van deze concepten in meerdere delen van Europa, zoals zij dat ook waren van Nederland in de Tachtigjarige oorlog. De verdere beknopte geschiedenis van het huis Habsburg wordt hervat in een volgend artikel.

-Marcus

A1: Afbeelding uit https://www.britannica.com/place/Hungary/The-period-of-partition

Header afbeelding: Kasteel Habsburg, Pixabay

Meld je aan voor onze dagelijkse nieuwsbrief:

[newsletter_form button_label=”Abonneer!”]

[newsletter_field name=”email” label=”Email”]

[/newsletter_form]

https://dissident.one/2020/10/06/wenen-is-gevallen-laatste-verkiezingen-waarbij-oostenrijkers-de-meerderheid-in-hun-eigen-hoofdstad-vormen/